Vossamål

Vosse-bygdene har som Hardanger ei markert diftongering av å til ao: baot, pao, vaoren (våren). Jamfør denne setninga frå Voss: han va aotta aour i vaor. Også dei gamle lange vokalane har her tradisjonelt vore diftongiske i ord som liv, lysa, hus, sol. Dette er det lite att av i dag. Dei gamle diftongane au, ei og øy har også endra seg i vossamålet: ei blir ai, øy blir åy og au held på den gamle au-uttalen (vanleg i norsk er her øu-uttale). Eit døme frå Voss: «dai mao haim å kjåyra håye i hus» (dei må heim og køyra høyet i hus).

Vokalen ò har ein spesiell kvalitet og blir kalla «vossa-u». Denne vokalen (her skriven ò) finst på Voss og i Hardanger. Dette er ein mellomlyd mellom u og o. I språksystemet finst vokalen mellom anna i presens av sterke verb og i nokre substantivformer, sjå nedanfor.

Palatalisering av velarane g og k i innlyd har tradisjonelt hatt stor utbreiing på Voss og elles i vestnorsk i ein posisjon der desse konsonantane står eller stod føre opphavleg trykklett -i eller -e. Døme: ein stakk – stakkjen, ein vegg – vejjen og så vidare. Ein får her ei veksling mellom ikkje-palataliserte og palataliserte former i eit bøyingsskjema: ain skugge – skuggjen – fleire skugga. Palataliseringa av velarane er til dels på veg ut hos dei unge, som då seier veggen, skuggen og så bortetter.

Voss, Hardanger og Sunnhordland held på ld i former som kveld, sild, halda, mòld, kjelda (som i nynorsk).

Vossamålet har dei sørvestlandske konsonantovergangane ll til dl og rn til dn. Døme er: adle, vidle (ville), fjedl og bòdn (born), hodn (horn), kvedn (kvern) (=differensiasjon).

Der norrøn nn stod i posisjon etter diftong og lang vokal, har Voss, Hardanger og Sunnhordland overgang til dn i ubestemt form eintal av visse ord: steid'n, raid’n, teid’n, hud’n (stein, raun, tein = renning, hun) (=segmentasjon). Døme på ei setning frå Voss: «kòm bòd'n, finn fram snøre å ånglar, adle kan fao vè mè ut å fiska i kveld» (kom born, finn fram snøre og onglar, alle kan få vera med ut å fiska i kveld).

I nordlege Sunnhordland heiter det : å fidna, å redna (renna), klebma (klemma), skjebma (skjemma). Voss og Hardanger har nn og mm i desse orda: å finna, å renna, å klemma, å skjemma.

Dei særmerkte konsonantovergangane ll til dl og rn til dn blir borte i samansette ord der sisteleddet startar med konsonant: Det heiter fjedl, men fjelltopp, hodn, men honnskei, kodn, men konnstaur, tudn, men tunnslet’n, skabm, men skammlaust og så bortetter.

Tonegangen, musikken i orda, kjem fram i ord som solæ, bokæ, døræ, sengæ (tonem 1-ord). På Voss og på heile Vestlandet (og i det meste av Nord-Noreg) har slike ord høg tone først i ordet, og tonen fell deretter mot slutten av ordet, kalla høgtone. På Austlandet har slike ord låg tone først i ordet, og tonen stig mot slutten av ordet, kalla lågtone. Grensa mellom tonegangen høgtone og lågtone går ved Lillesand på Agder. Sjå kart.

Voss og Hardanger har to ulike former i bestemt form eintal av hokjønnsorda (og slik er det også i Nordhordland). Dei sterke hokjønnsorda får då endinga -æ, medan dei svake får -o, døme solæ og veko. Dette blir kalla «delt hokjønnsbøying».

Berre Hardanger og det sørlege Sunnhordland held på r-en i fleirtal: gutar, bilar. Vossamålet har ikkje -r i fleirtal.

• ein hest – hesten – fleire hesta – adle hestane
• ei bygd – bygdæ – fleire bygde – adle bygdena
• ei visa – viso – fleire visò – adle visòne
• eit hus – huse – fleire hus – adle husæ

Ein legg her merke til at vossamålet har tre endingar i fleirtal: hesta, bygde og visò. Desse endingane går tilbake på dei norrøne endingane -ar, -ir og -ur (hestar, bygðir og vísur). Ei typisk setning frå Voss er: «han kan syngja sånga å visò» (han kan syngja songar og viser).

Levande dativbruk har fram til i dag funnest på Voss. Døme er: ùnde håyslea minò (under høysleden min), né aout elvinne (ned til elva), né aout hylæ (ned til hølen), dativ fleirtal: vaote på føtou (våt på føtene), på båe siou av huse (på begge sidene av huset).

På Voss misser dei svake verba -r-en i presens: ho kasta, ho leve. I presens av dei sterke verba har Voss og i Indre Hardanger former med svarabhaktivokalen -ò: ho fidnò, da knipò, fiskjìn bitò (med «vossa-o», sjå ovanfor om vokalar).

I det tradisjonelle Vossamålet finn ein fleirtalsbøying av verb (det vil seia spesielle former i fleirtal), jamfør døma: eg telò (eg tel, presens eintal), me tèlja (presens fleirtal), han fauk (eintal), flisane fåkò (fleirtal). Andre døme: æg spyr, me spyrja og æg fann, me fånne (sterkt verb i preteritum).